Astygmatyzm
(inaczej niezborność) jest wadą refrakcji polegającą na różnym załamywaniu promieni świetlnych przez dwie główne płaszczyzny łamiące rogówki, równikową i południkową. Wpadające do oka równoległe promienie nie ogniskują się w jednym punkcie, ani na siatkówce, ani przed siatkówką, ani poza nią, wytwarzając na osi optycznej szereg różnych obrazów. Zatem obserwowany punkt tworzy na siatkówce obraz niepunktowy, a oko z astygmatyzmem nie widzi dobrze z żadnej odległości.
Niezborność w 98 procentach ma charakter rogówkowy i związana jest z torycznością rogówki. Rzadko natomiast spotyka się niezborność pochodzenia soczewkowego, spowodowaną różną łamliwością krzywizn soczewki. Astygmatyzm soczewkowy różnego stopnia obserwuje się najczęściej w wadach wrodzonych soczewki - w soczewce małej i kulistej (microspherophakia), w której występuje zwykle zaburzenie akomodacji i krótkowzroczność oraz w stożku lub garbie kulistym przednim lub tylnym soczewki (lenticonus, lentiglobus anterior v. posterior), którym często towarzyszą inne wady rozwojowe gałki ocznej. Niekiedy do zmian refrakcji i pojawienia się astygmatyzmu soczewkowego dochodzi w przebiegu rozwijającej się zaćmy. Należy jednak pamiętać, że wielkość astygmatyzmu całkowitego jest wypadkową astygmatyzmu rogówkowego i soczewkowego, czego wynikiem mogą być następujące sytuacje:
- wzajemne wyrównanie niezborności rogówkowej i soczewkowej - brak astygmatyzmu;
- częściowe wyrównanie - całkowity astygmatyzm mniejszy od astygmatyzmu rogówkowego;
- astygmatyzm rogówkowy i soczewkowy sumują się całkowicie lub częściowo.
Rodzaje astygmatyzmu
Astygmatyzm dzieli się na regularny i nieregularny. Astygmatyzm nieregularny spowodowany jest zmianami wypukłości rogówki na przykład w stożku, w bliznach pourazowych lub pozapalnych rogówki, w zmianach zwyrodnieniowych czy rozrostowych rogówki (obrzęk, skrzydlik, guzy rogówki).
W astygmatyzmie regularnym różne siły łamiące w różnych południkach można zredukować do dwóch głównych osi, prostopadłych względem siebie, mających najbardziej różniące się krzywizny. Wszystkie inne południki mają krzywizny pośrednie, zbliżone wielkością do pobliskiego południka głównego. Południki główne wyznaczają oś astygmatyzmu.
Najczęściej, w około 77 procentach oczu, spotyka się astygmatyzm prosty, w którym siła łamiąca południka pionowego jest większa niż południka poziomego. Ponadto istnieje tak zwany astygmatyzm fizjologiczny od 0,5 - 0,75 dioptrii, wynikający z budowy rogówki, która nie jest idealnym wycinkiem kuli. Średnica pozioma, średnio 11,5 milimetra, jest o około 0,5 milimetra większa od średnicy pionowej, średnio 11,0 milimetrów. Powoduje to nieco większe załamanie południka pionowego. Układ odwrotny warunkuje wystąpienie astygmatyzmu odwrotnego.
Astygmatyzm prosty występuje wówczas, jeśli w jednej osi moc optyczna oka ogniskuje promienie na siatkówce, a w osi prostopadłej skupianie ich jest zbyt silne lub zbyt słabe (astygmatyzm prosty nadwzroczny lub krótkowzroczny). Jeśli w obu południkach stwierdza się nadwzroczność (obydwa ogniska leżą za siatkówką) lub krótkowzroczność (obydwa ogniska leżą przed siatkówką), to mówi się o astygmatyzmie złożonym nadwzrocznie lub krótkowzrocznie.
W przypadku obecności krótkowzroczności w jednej osi, a nadwzroczności w osi prostopadłej, astygmatyzm taki określa się jako mieszany. Ta postać astygmatyzmu spotykana jest najrzadziej, ale często związana jest z obniżeniem ostrości wzroku i zaburzeniem widzenia obuocznego.
W przypadku, gdy południki główne ustawione są skośnie, to znaczy w innych osiach niż 90 - 180 stopni, mówi się o astygmatyzmie skośnym.
Najbardziej powszechnym rodzajem astygmatyzmu jest astygmatyzm regularny, dochodzący do dwóch dioptrii. Astygmatyzm duży, czasem nieregularny, stwierdza się najczęściej w stożku rogówki.
Astygmatyzm wykazuje pewną dynamikę zmian w okresie życia.
U niemowląt i ludzi starszych stwierdza się częściej astygmatyzm odwrotny nadwzroczny, zaś w wieku młodzieńczym - prosty. Osoby dotknięte tą wadą refrakcji źle widzą w dal i z bliska. Często mylą ze sobą litery, gdyż niejednakowo rozpoznają ich elementy. Niewyrównany astygmatyzm powoduje mrużenie oczu, przekrzywianie głowy, uczucie zmęczenia i bólu głowy, którym często towarzyszy zapalenie spojówek i brzegów powiek
Ocena astygmatyzmu
Istnieje kilka metod oceny astygmatyzmu. Najprostszym sposobem, pozwalającym na wykrycie astygmatyzmu i jakościowe określenie jego charakteru na podstawie kształtu obrazów uzyskanych na rogówce, jest użycie keratoskopu skonstruowanego przez portugalskiego okulistę A. Placido. Do oznaczenia ilościowego krzywizny przedniej rogówki, a tym samym jej siły łamiącej w dwóch głównych południkach służy oftalmometr. Inną metodą oceny refrakcji całego układu optycznego oka, w tym także astygmatyzmu, jest tak zwane komputerowe badanie wzroku przy użyciu autokeratorefraktometru.
Najdokładniejszym badaniem określającym szczegóły zewnętrznej powierzchni rogówki jest barwna, komputerowa videokeratografia. Polega ona na wykorzystaniu obrazu krążka Placido rzuconego na powierzchnię rogówki oraz analizie komputerowej otrzymanego obrazu.
Wyniki badania przedstawiane są w postaci:
- barwnej mapy rogówki;
- przekroju powierzchni rogówki wzdłuż wybranej osi;
- mapy cyfrowych wartości krzywizn rogówki.
Wykonanie komputerowej videokeratografii jest konieczne przed planowanym zabiegiem laserowej korekcji wad wzroku. Dokładna ocena astygmatyzmu ma istotne znaczenie dla właściwego doboru soczewek cylindrycznych i torycznych soczewek kontaktowych.